प्रस्तावना
कृत्रिम बुद्धिमत्ता म्हणजे (AI) ही केवळ परदेशी संशोधकांची गोष्ट राहिलेली नाही. आता ती आपल्या देशातील खेड्यापाड्यांमध्ये, शाळांमध्ये, दवाखान्यांमध्ये, आणि सामाजिक कामांमध्ये पोहोचत आहे.
याचं जिवंत उदाहरण म्हणजे OpenAI ने भारतात नुकत्याच जाहीर केलेल्या ‘AI for Impact Accelerator’ प्रोग्रामचा दुसरा टप्पा. या अंतर्गत, त्यांनी ११ भारतीय ना-नफा (nonprofit) संस्थांना एकूण ₹1.28 कोटी (USD 150,000) किंमतीचे API क्रेडिट्स दिले आहेत.
या संस्थांचा हेतू कोणताही नफा न कमावता समाजासाठी काम करणं आहे, आणि आता त्यांना OpenAI च्या उच्च दर्जाच्या तांत्रिक साधनांचा आधार मिळणार आहे. शिक्षण, आरोग्य, शेती, लिंग समता, दिव्यांग समावेश अशा महत्त्वाच्या क्षेत्रांमध्ये हे क्रेडिट्स वापरले जातील, यामुळे भारतात AI वापरून सामाजिक बदल घडवण्याची मोठी संधी निर्माण झाली आहे.
OpenAI Accelerator Program म्हणजे काय?
OpenAI ही जगातील आघाडीची AI संशोधन संस्था आहे. त्यांच्या या Accelerator Program चं उद्दिष्ट आहे अशा संस्थांना मदत करणे ज्या AI चा वापर करून प्रत्यक्ष समाजात काहीतरी बदल घडवू शकतात.
The Agency Fund, Tech4Dev आणि Turn.io या संस्थांच्या सहकार्याने हा उपक्रम राबवला जात आहे. या प्रोग्राममध्ये निधीबरोबरच तांत्रिक मदत, OpenAI च्या टूल्सचा लवकर प्रवेश, आणि एक सशक्त समुदाय-आधारित शिक्षण देखील मिळतं.
या प्रकल्पात सहभागी झालेल्या संस्थांना केवळ आर्थिक मदतच नव्हे तर OpenAI च्या नवीनतम GPT-4o सारख्या मॉडेल्सचा वापर करून सामाजिक समस्यांवर उपाय शोधायचा संधी मिळते.
उद्दिष्ट: AI चा वापर सामाजिक परिवर्तनासाठी
या Accelerator प्रोग्रामचा मूळ उद्देश म्हणजे AI चा वापर समाजातील प्रत्यक्ष समस्या सोडवण्यासाठी करणे. भारतासारख्या मोठ्या आणि विविधतांनी भरलेल्या देशात आरोग्यसेवा, शिक्षण, महिला सक्षमीकरण, दिव्यांग व्यक्तींसाठीचा समावेश, आणि शेती यांसारख्या क्षेत्रात अजूनही अनेक अडचणी आहेत.
AI च्या मदतीने डेटा विश्लेषण, वैयक्तिक संवाद, लवकर निदान, वैयक्तिकृत शिक्षण अशा अनेक सेवा अधिक प्रभावीपणे देता येतात. त्यामुळेच हा कार्यक्रम इतका महत्त्वाचा ठरतो. तो केवळ तंत्रज्ञानाचा नाही, तर माणुसकीचा आणि सेवाभावाचा भाग आहे.
निवड झालेल्या ११ संस्थांचा परिचय
हे संस्थाचं कार्य एकमेकांपेक्षा वेगळं असलं तरी उद्दिष्ट एकच आहे – समाजात चांगला बदल घडवणे.
- Educate Girls: ही संस्था ग्रामीण भागात शाळाबाहेर असलेल्या मुलींना परत शाळेत नेण्याचे काम करते. AI च्या साहाय्याने त्यांनी २ दशलक्षहून अधिक मुलींना पुन्हा शिक्षणाच्या प्रवाहात आणले आहे.
- Rocket Learning: WhatsApp च्या माध्यमातून जनरेटिव AI चा वापर करून ४ दशलक्ष मुलांना वैयक्तिकृत शिक्षण देतात. पालकांनाही शिक्षण प्रक्रियेत सामील करून घेतात.
- Noora Health: हॉस्पिटलमधून घरी जात असलेल्या रुग्णांच्या नातेवाईकांना (caregivers) AI द्वारे प्रशिक्षण देऊन पुनःप्रवेश दर कमी करतात. यामुळे नर्सिंग स्टाफचा भार ८०% ने कमी झाला आहे.
- i-Stem: ही संस्था अपंग व्यक्तींना AI द्वारे साधने उपलब्ध करून देते. त्यांचा उद्देश म्हणजे डिजिटल आणि शारीरिक अडथळे दूर करणे.
- Digital Green: शेती क्षेत्रात काम करणारी ही संस्था शेतकऱ्यांना AI च्या सहाय्याने कृषी सल्ला देते, त्यांचा उत्पादन खर्च कमी करते.
- Pinky Promise: महिलांच्या आरोग्यावर लक्ष केंद्रीत करून AI आधारित सल्ला आणि संवाद प्रणाली तयार करते.
- Precision Development: ही संस्था छोटे शेतकरी आणि मजुरांना वैयक्तिक सल्ला देण्याचे काम करते. त्यांच्या समस्यांवर स्थानिक भाषेत समाधान सुचवते.
- Udhyam: युवांना कौशल्य प्रशिक्षण आणि करिअर मार्गदर्शन देण्यासाठी AI आधारित प्रणाली तयार करत आहेत.
- Youth Impact: ग्रामीण भागातील तरुणांना शिक्षण आणि रोजगार संधी देण्यावर भर. AI द्वारे वैयक्तिक मार्गदर्शन मिळते.
- Myna Mahila Foundation: महिलांशी संबंधित सामाजिक विषयांवर काम करणारी संस्था. AI चा वापर करून संवाद अधिक सहज करत आहेत.
- IDinsight: डेटा-आधारित निर्णय घेण्यासाठी AI चा वापर करून सरकारी आणि सामाजिक प्रकल्पांच्या प्रभावाचे विश्लेषण करतात.
भारतातील डेटा रेसिडेन्सी आणि AI चं भविष्य
OpenAI ने भारतातील वापरकर्त्यांसाठी एक मोठी घोषणा केली आहे – लवकरच ChatGPT Enterprise, API आणि ChatGPT Edu साठी डेटा रेसिडेन्सी सुरू केली जाईल. म्हणजे भारतीय वापरकर्त्यांचा डेटा भारतातच साठवला जाईल, ज्यामुळे गोपनीयता, डेटा सुरक्षा आणि नियमांचं पालन अधिक सुलभ होईल.
भारत सध्या ChatGPT वापरात जगात आघाडीवर आहे – जगातील एकूण वापराचा १३.५% हिस्सा भारताचा आहे. त्यामुळेच OpenAI भारतात डेटा सेंटर्स स्थापन करण्याच्या विचारात आहे. ही केवळ तांत्रिक बाब नाही, तर भविष्यातील डिजिटल पायाभूत सुविधांसाठी एक महत्त्वाचं पाऊल आहे.
AI म्हणजे माणुसकी + तंत्रज्ञान
OpenAI India च्या ‘Policy & Partnerships Lead’ प्रज्ञा मिश्रा यांनी म्हटलं आहे की, “भारताने दाखवून दिलं आहे की AI वापरून समावेशी नवप्रवर्तन शक्य आहे.” या संस्थांनी दाखवून दिलं आहे की AI केवळ प्रगत देशांचं साधन नाही, तर गावखेड्यातही त्याचा प्रभावी वापर होऊ शकतो – शुद्ध माणुसकीच्या उद्देशाने.
AI ने जग बदललंय, पण भारतात ते हृदय बदलण्याचं काम करतंय.
निष्कर्ष
OpenAI चा ‘AI for Impact Accelerator’ कार्यक्रम भारतात फक्त काही संस्थांना मदत करणारा उपक्रम नाही. तो एक विचार आहे – की तंत्रज्ञान केवळ कोड नाही, तो संवेदनशीलतेने वापरला गेला पाहिजे. या ११ संस्थांच्या कामामुळे आपण पाहतोय की AI वापरून मोठे प्रश्न सोडवता येतात – तेही आपल्याच भाषेत, आपल्या गरजांनुसार.
ही सुरुवात आहे. आणि भारत, AI च्या या नवप्रवर्तनाच्या वाटचालीत, केवळ सहभागी नाही, तर नेता ठरणार आहे.
