प्रस्तावना: इतिहास पुन्हा उजेडात येतो आहे
इतिहासाच्या अनेक पानांवर धूळ बसते, काही कथा विस्मृतीत जातात, तर काही संघर्षाच्या वादळात हरवून जातात. पण काही वेळा, सत्य स्वतःच मार्ग शोधून समोर येतं — जसं सध्या मथुरेतील कृष्णजन्मभूमी संदर्भात घडतंय.
भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाने (ASI) दिलेल्या एका माहितीच्या अधिकार (RTI) उत्तरामध्ये जे उघड झालं आहे, त्याने इतिहासप्रेमींना आणि श्रद्धावान हिंदूंना मोठा धक्का दिला आहे. मथुरेतील कटरा कुरुक्षेत्र नावाच्या टेकाडावर केशवदेव मंदिराचे अस्तित्व होते, जे मुघल सम्राट औरंगजेबाने पाडून त्या जागी शाही ईदगाह मशीद उभारली, असा स्पष्ट उल्लेख त्या उत्तरात आहे.
ही केवळ एक माहिती नाही — ही एका ऐतिहासिक सत्याची पुनःप्राप्ती आहे. ही ती जागा आहे जिथे श्रीकृष्णाचा जन्म झाला होता, ज्याला ‘कृष्ण जन्मभूमी’ म्हणून ओळखलं जातं. आणि याच जागेवर मंदिराच्या अवशेषांवर उभारलेली मशिद, ही आजही धार्मिक आणि कायदेशीर वादाचा केंद्रबिंदू आहे.
इतिहासाची ही पुनःमांडणी अचानक नाही. अनेक दशके — नव्हे, शतके — ही कहाणी जनतेच्या स्मृतीत होतीच. पण अधिकृत पुरावा मिळणं, विशेषतः अशा प्रतिष्ठित संस्थेकडून, ही एक फार मोठी बाब आहे. यामुळे केवळ धार्मिक भावना नव्हे, तर कायदेशीर घडामोडींनाही नवे वळण मिळू शकते.
या लेखातून आपण पाहणार आहोत की या बातमीचं मूळ काय आहे, ASI ने नेमकं काय म्हटलं आहे, याचे कायदेशीर परिणाम काय होऊ शकतात, आणि सर्वात महत्त्वाचं म्हणजे — या संपूर्ण प्रकरणाचा भारतीय समाजावर आणि ऐतिहासिक सत्यतेवर काय परिणाम होतो आहे.
कृष्णजन्मभूमीचे ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्व
भारताच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक इतिहासात मथुरेचे स्थान अतिशय वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. यमुनेच्या काठी वसलेलं हे शहर केवळ एक प्राचीन नगरी नाही, तर हिंदू धर्माच्या सर्वात प्रिय देवतेपैकी एक — श्रीकृष्ण — यांचे जन्मस्थान आहे. यामुळेच ‘कृष्ण जन्मभूमी’ हा शब्द लाखो लोकांच्या भावविश्वाचा केंद्रबिंदू ठरतो.
वेद-पुराणांपासून ते महाभारतापर्यंत, अनेक ग्रंथांमध्ये मथुरेचा उल्लेख सापडतो. भागवत पुराणात स्पष्ट म्हटलं आहे की वसुदेव आणि देवकी यांना कारागृहात ठेवण्यात आलं होतं आणि तिथेच श्रीकृष्णाचा जन्म झाला. हीच जागा म्हणजे आजची ‘कटरा कुरुक्षेत्र’ टेकडी — जिथे केशवदेव मंदिर उभं होतं आणि नंतर औरंगजेबाने शाही ईदगाह मशीद उभारली.
इ.स. 400 च्या आसपास वैष्णव संप्रदायाच्या प्रभावामुळे मथुरेत कृष्णभक्तीचा जोर वाढला होता. ऐतिहासिक नोंदी आणि परकीय प्रवाशांच्या लेखांनुसार, या भागात अनेक भव्य मंदिरं होती — विशेषतः केशवदेव मंदिर, जे विशिष्ट पवित्र मानलं जात होतं. या मंदिरात केवळ भारतातूनच नाही, तर जगभरातून भाविक यायचे.
केशवदेव मंदिर हे केवळ एक धार्मिक केंद्र नव्हतं — ते सांस्कृतिक आणि सामाजिक जीवनाचंही प्रतीक होतं. अनेक शिलालेख, ताम्रपट आणि प्रवासी वृत्तांतांमध्ये या मंदिराची भरभराट, स्थापत्यशास्त्र, आणि त्याचं महत्त्व नमूद झालं आहे. तत्कालीन शिल्पकलेचं आणि भक्तीचा संगम असलेलं हे मंदिर भारतीय स्थापत्याच्या गौरवशाली इतिहासात एक अमूल्य रत्न मानलं जातं.
पण या मंदिराचं शांत, भक्तीमय अस्तित्व मुघल आक्रमणांच्या काळात धोक्यात आलं. विशेषतः औरंगजेबाच्या कट्टर इस्लामी धोरणांमुळे अनेक हिंदू मंदिरं उद्ध्वस्त झाली. त्यातच केशवदेव मंदिराचा देखील समावेश होता — आणि याच मंदिरावर उभारण्यात आली ‘शाही ईदगाह’.
आज, ही जागा दोन धार्मिक समुदायांमध्ये तणावाचं कारण बनली आहे. परंतु भावनिकदृष्ट्या पाहिल्यास, लाखो हिंदूंसाठी ही जागा केवळ एक ऐतिहासिक स्थळ नाही, तर त्यांच्या श्रद्धेचं मूर्त स्वरूप आहे.
तथापि, प्रश्न फक्त श्रद्धेचा नाही. इतिहासाला समजून घेणं, सत्याशी सामोरे जाणं आणि तटस्थपणे त्या घटनांचा अभ्यास करणं — हे आधुनिक भारताची गरज आहे.
औरंगजेबाचं धोरण आणि मंदिर विध्वंस: केशवदेव मंदिराचं नष्ट होणं
मुघल साम्राज्याच्या इतिहासात औरंगजेब याचं नाव एक कठोर आणि कट्टर शासक म्हणून घेतलं जातं. त्याच्या कारकिर्दीत हिंदू धर्मस्थळांबाबत अत्यंत आक्रमक आणि असहिष्णू धोरण राबवण्यात आलं. केवळ धार्मिकदृष्ट्या नव्हे, तर राजकीयदृष्ट्याही हे धोरण क्रूरपणे अंमलात आणलं गेलं — त्यात अनेक प्राचीन आणि पवित्र हिंदू मंदिरे उद्ध्वस्त करण्यात आली.
इ.स. 1670 मध्ये औरंगजेबाने केशवदेव मंदिर पाडण्याचा आदेश दिला. इतिहासकारांनी नमूद केलं आहे की त्याच्या नजरेत हे मंदिर फक्त एक धार्मिक केंद्र नव्हतं — तर ते मथुरेतील हिंदू समाजाच्या एकतेचं आणि प्रतिकाराचं प्रतीक होतं. त्यामुळेच या मंदिराचा विध्वंस केवळ धार्मिक नाही, तर राजकीय संदेशही देणारा होता.
केशवदेव मंदिर पाडल्यानंतर त्या जागेवरच शाही ईदगाह मशीद बांधण्यात आली. एका धार्मिक स्थळाच्या जागेवर दुसऱ्या धर्माचं वास्तू उभं करणं — ही केवळ संरचनात्मक बाब नव्हती, तर त्या वेळच्या सत्तेचा स्पष्ट इशारा होता की कुणाची वर्चस्वता आता इथे आहे.
इतिहासाचे नोंदी, ब्रिटिश काळातील गॅझेट्स, प्रवासी लेखकांचे वृत्तांत, आणि स्थानिक परंपरांचे दस्तऐवज हे सगळे मिळून या विध्वंसाची साक्ष देतात. त्याचबरोबर, ASI ने नुकत्याच दिलेल्या RTI उत्तरात 1920 च्या ‘युनायटेड प्रोव्हिन्सेस गॅझेट’चा उल्लेख केला आहे, ज्यामध्ये स्पष्ट लिहिलं आहे:
“ज्या कटरा टेकाडावर पूर्वी केशवदेव मंदिर होतं, ते पाडून त्या जागेचा वापर औरंगजेबाच्या मशिदीसाठी करण्यात आला.”
या एका वाक्याने अनेक दशकांपासून चालत आलेल्या संशयास अधिकृत स्वरूप मिळालं आहे. औरंगजेबाच्या काळातील हे क्रूर सत्य आज उजेडात आलं आहे आणि त्यामुळे मंदिर-मशिदीच्या वादाला केवळ श्रद्धेचं नव्हे, तर ऐतिहासिक तथ्याचंही बळ मिळालं आहे.
या पार्श्वभूमीवर न्यायालयीन लढाईदेखील आता नव्या वळणावर पोहोचली आहे. कारण जर हा विध्वंस पुराव्यानिशी सिद्ध होतो, तर धार्मिक, सांस्कृतिक, आणि कायदेशीर पातळीवर त्याचे खोल परिणाम होणार आहेत.
ASI चं उत्तर आणि ऐतिहासिक पुरावे — सत्याचा अधिकृत ठसा
इतिहासाच्या संदर्भात जनश्रुती, परंपरा आणि लोकांच्या आठवणी या नेहमीच अस्तित्वात असतात, पण त्या केवळ भावना आणि श्रद्धा म्हणून पाहिल्या जातात, जोपर्यंत त्या अधिकृत संस्थांकडून पुष्टी झालेल्या नसतात. अशाच प्रकारे, कृष्णजन्मभूमीवरील केशवदेव मंदिराचे अस्तित्व, आणि त्याच जागेवर औरंगजेबाने मशिद बांधल्याचा दावा अनेक वर्षांपासून हिंदू समाज करत होता. पण आता, याला Archaeological Survey of India (ASI) या सर्वोच्च पुरातत्व संस्थेने दिलेल्या उत्तरामुळे अधिकृत स्वरूप प्राप्त झालं आहे.
2024 च्या सुरुवातीला, उत्तर प्रदेशातील अजय प्रताप सिंग यांनी माहितीच्या अधिकारात (RTI) एक प्रश्न विचारला — “मथुरेतील कटरा टेकाडावर पूर्वी मंदिर होतं का, आणि ते औरंगजेबाने पाडून मशिद बांधली का?”
ASI चं उत्तर अतिशय थेट होतं. त्यांनी 1920 मध्ये प्रकाशित झालेल्या ‘युनायटेड प्रोव्हिन्सेस गॅझेट’मधील उतारा दिला, ज्यात म्हटलं आहे:
“Portions of Katra mound which are not in the possession of nazul tenants on which formerly stood a temple of Keshavdev which was dismantled and the site utilised for the mosque of Aurangzeb.”
या एका वाक्यात केवळ मंदिराचे अस्तित्वच नाही, तर ते पाडून मशिद बांधण्यात आली, याची सुद्धा स्पष्ट नोंद आहे. ही माहिती केवळ ऐतिहासिक संदर्भात महत्त्वाची नाही, तर कायदेशीर लढ्याच्या दृष्टीनेही निर्णायक ठरू शकते.
श्रीकृष्ण जन्मभूमी मुक्ति न्यासचे अध्यक्ष महेंद्र प्रताप सिंग यांनी याचे स्वागत करत म्हटलं की, ही माहिती ते अलाहाबाद उच्च न्यायालयात आणि सुप्रीम कोर्टात सादर करतील. त्यांचे म्हणणे आहे की, “हे उत्तर ऐतिहासिक आणि कायदेशीर दृष्टीने अत्यंत महत्त्वाचं असून, यामुळे शाही ईदगाह मशिदीचा सर्वे पुन्हा मागणीसाठी बळ मिळेल.”
इतिहासाच्या पुस्तकांमध्ये, विशेषतः मुघल काळाच्या संदर्भात, अनेक मंदिरांच्या पाडण्याच्या नोंदी आहेत. पण त्यांचं पुनःपुष्टीकरण अधिकृत पुरातत्व संस्था करत असेल, तर ते केवळ लोकभावनेवर आधारित नसून, पुराव्यांवर आधारित ठरते.
या संदर्भात काही महत्त्वाचे मुद्दे अधोरेखित करावेत:
- 1920 च्या गॅझेटमध्ये स्पष्ट उल्लेख.
- मुघल आक्रमण काळातील शिलालेख व प्रवासी वृत्तांतांचे पुरावे.
- स्थानिकांच्या पिढ्यानपिढ्यांच्या स्मृती व कथनं.
- आता मिळालेलं ASI चं मान्यताप्राप्त उत्तर.
इतिहासाशी खेळ करणं शक्य नाही — तो कितीही गाडला गेला, तरी काळाच्या गर्भातून तो एक ना एक दिवस बाहेर पडतोच. ASI चं हे उत्तर याच सत्याचं पुनरुच्चार आहे.
कायद्याची लढाई आणि जनतेची मागणी — पुढे काय?
ज्या क्षणी ASI चं उत्तर सार्वजनिक झालं, त्याच क्षणापासून केवळ धार्मिक भावना नव्हे, तर कायदेशीर आणि सामाजिक वर्तुळातही चर्चा गती घेत गेली. कारण कृष्णजन्मभूमीवरील वाद फक्त श्रद्धेचा मुद्दा राहिलेला नाही — तो आता न्यायालयीन निर्णयाच्या उंबरठ्यावर उभा आहे.
मथुरेतील ‘श्रीकृष्ण जन्मभूमी’ आणि ‘शाही ईदगाह मशीद’ या दोन धार्मिक स्थळांमध्ये असलेल्या शेजारीपणामध्ये वर्षानुवर्षे तणाव आहे. अनेक हिंदू संघटनांनी यापूर्वीही दावा केला आहे की, ही मशीद मूळ मंदिर पाडूनच उभी करण्यात आली आहे. परंतु कोणतीही न्यायसंस्था केवळ भावनेच्या आधारे निर्णय देऊ शकत नाही. न्यायाला पुरावा हवा — आणि ASI चं हे उत्तर एक महत्त्वाचा पुरावा म्हणून समोर आलं आहे.
श्रीकृष्ण जन्मभूमी मुक्ति न्यास, तसेच इतर धार्मिक संस्थांनी आता या उत्तराच्या आधारे न्यायालयाकडे पुन्हा सर्वेक्षणाची मागणी केली आहे. त्यांचा आग्रह आहे की मशीद परिसरात पुरातत्वशास्त्रीय सर्वे केला जावा, ज्यामुळे केशवदेव मंदिराचे अवशेष किंवा सांस्कृतिक चिन्हे सापडू शकतील.
या संदर्भात अलाहाबाद उच्च न्यायालयात चालू असलेल्या खटल्यांमध्ये या उत्तराचा उल्लेख करण्यात आला आहे. न्यायालय आता केंद्र सरकारकडूनही या संदर्भात स्पष्टीकरण मागवू शकते. जर सर्वेक्षणाला परवानगी मिळाली आणि त्यात मंदिराचे अवशेष सापडले, तर पुढील कायदेशीर आणि धार्मिक प्रक्रियेवर त्याचा फार मोठा परिणाम होणार आहे.
दरम्यान, या घडामोडींनी समाजातही प्रतिक्रिया उमटवली आहे. एकीकडे हिंदू धर्मीयांमध्ये एक वेगळी आशा निर्माण झाली आहे — की हजारो वर्षांचा त्यांच्या देवाचा जन्मस्थळाचा सन्मान पुन्हा प्राप्त होईल. तर दुसरीकडे मुस्लिम समाजातही चिंता आहे की, त्यांच्या धार्मिक स्थळावर आक्रमण होईल का?
या वादात कायदा आणि संविधानाची भूमिकाही तितकीच महत्त्वाची ठरते. 1991 मध्ये भारत सरकारने ‘Places of Worship Act’ पारित केला होता, ज्यानुसार 15 ऑगस्ट 1947 ला जी धार्मिक रचना होती, ती तशीच कायम ठेवली जाईल. परंतु कृष्णजन्मभूमी वादात अनेकजण असा युक्तिवाद करत आहेत की, ही बाब त्याला अपवाद ठरू शकते, कारण ही एक सतत सुरू असलेली ऐतिहासिक अन्यायाची कथा आहे.
ही लढाई केवळ धर्माची नाही, तर सत्याच्या मान्यतेची आणि ऐतिहासिक न्यायाच्या पुनःस्थापनेची आहे.
जनतेची भावना आणि माध्यमांची भूमिका — या घटनेचं समाजावर पडलेलं पडसाद
कृष्णजन्मभूमी प्रकरणाशी संबंधित ASI च्या उत्तराने जसा न्यायालयीन मार्गावर प्रभाव पाडला, तसाच परिणाम सामान्य जनतेच्या भावविश्वावरही झाला आहे. कारण ‘जन्मभूमी’ हा शब्द स्वतःमध्येच केवळ भौगोलिक नसून एक आध्यात्मिक संकल्पना आहे. जेव्हा एखाद्या देवतेच्या जन्मस्थळाच्या अस्तित्वावर शंका घेतली जाते, तेव्हा ती गोष्ट भावनिकदृष्ट्या कोट्यवधी लोकांच्या मनाला भिडते.
ASI च्या उत्तरानंतर सोशल मीडियावर तीव्र प्रतिक्रिया उमटल्या. “इतिहास कधीच गहाळ होत नाही — तो फक्त योग्य वेळेची वाट पाहतो,” असे ट्वीट्स व्हायरल झाले. अनेकांनी हा क्षण “रामजन्मभूमीनंतरचा दुसरा ऐतिहासिक टप्पा” असंही म्हटलं.
मथुरेतील स्थानिक नागरिक, व्यापारसंस्था, मंदिर प्रशासन आणि शाही ईदगाहशी संबंधित मंडळी यांच्याकडूनही विविध प्रकारच्या प्रतिक्रिया समोर आल्या. एकीकडे काही लोकांनी ‘शांतता राखा, पण सत्यासाठी संघर्ष करा’ अशी भूमिका घेतली, तर दुसरीकडे काही मुस्लिम नेत्यांनी या उत्तरावर संयमी भूमिका घेत, कायद्याचा सन्मान ठेवण्याचं आवाहन केलं.
या सगळ्या पार्श्वभूमीवर प्रसारमाध्यमांची भूमिका अत्यंत निर्णायक ठरते. काही वाहिन्यांनी या वृत्ताचं भांडवल करत भडक मथळे वापरले — “औरंगजेबाचा खरा चेहरा उघड!” किंवा “मंदिरच पाडलं, मशिद तिथेच!” — जे प्रेक्षकांमध्ये क्षणिक आवेग निर्माण करतात. पण दुसरीकडे, काही विश्वसनीय वृत्तवाहिन्यांनी गॅझेटमधील संदर्भ, पुरावे, वकिलांचे मत, न्यायालयीन स्थिती यांचा सुसंगत आढावा देत संयमी रिपोर्टिंग केलं.
भारतीय समाज आता इतिहासाच्या अशा टप्प्यावर उभा आहे, जिथे भावना आणि तथ्य यांचं संतुलन राखणं अत्यंत आवश्यक आहे. इतिहास उजेडात आणणं ही चांगली गोष्ट असली, तरी त्याचा वापर द्वेष पसरवण्यासाठी नाही, तर समंजस संवादासाठी व्हायला हवा.
आणखी एक महत्त्वाचा मुद्दा असा की, अशा घटनांमुळे पुढील पिढ्यांमध्ये इतिहासाविषयी जागरूकता निर्माण होते. शाळांमध्ये शिकवल्या जाणाऱ्या पाठ्यपुस्तकांपासून ते यूट्यूबवरील माहितीपटांपर्यंत — या घटनेने इतिहास संशोधनामध्ये नवीन उर्मी दिली आहे.
निष्कर्ष — सत्य बाहेर येतं, पण त्याची हाताळणी आपल्या हातात असते
इतिहास म्हणजे केवळ काळाच्या ओघात विसरलेली गोष्ट नसते, तर ती आपल्या वर्तमानाला आकार देणारी एक अनमोल शिकवण असते. मथुरेतील केशवदेव मंदिरावरील शाही ईदगाहच्या संदर्भात ASI कडून आलेल्या पुराव्याने, या कथेला एका नव्या टप्प्यावर पोहोचवलं आहे. हे उत्तर केवळ एका मंदिराच्या किंवा मशिदीच्या जागेचं पुराव्यानं स्पष्टीकरण नाही — तर ही आपल्या संस्कृतीतील एका खोल जखमेची कबुली आहे.
पण प्रश्न असा आहे की, हे सत्य आता आपल्याला कोणत्या मार्गाने घेऊन जाणार आहे?
जर आपण या ऐतिहासिक घटनेचा वापर केवळ राजकीय लाभासाठी, समाजात फूट पाडण्यासाठी, किंवा द्वेष निर्माण करण्यासाठी केला, तर आपण पुन्हा त्या चुकीच्या मार्गावर जाऊ. पण जर आपण या सत्याकडे संयमाने, विवेकाने आणि न्यायाच्या दृष्टीने पाहिलं, तर ही घटना भारतीय समाजाच्या प्रगल्भतेचं प्रतीक ठरू शकते.
सत्य हे कायम टिकणारं असतं. कितीही काळ गेला, कितीही सत्तांतरं झाली, तरी ते पुन्हा समोर येतंच. औरंगजेबाच्या कालखंडात पाडलेलं मंदिर, शतकानंतर ASI च्या एका गॅझेटमधून पुन्हा पुढे येतं — हेच त्याचं सर्वोत्तम उदाहरण.
आज भारत एक लोकशाही आहे, जिथे कायदा सर्वोच्च आहे. त्यामुळे मंदिर-मशीद वादाचे प्रश्न हाताळताना फक्त भावना नव्हे, तर संविधान आणि न्यायसंस्थेच्या प्रक्रियेला सर्वात जास्त महत्त्व द्यावं लागेल. केवळ शस्त्रांनी जिंकलेलं इतिहासाचं पान हे एका राष्ट्राच्या आत्म्याला शांतता देऊ शकत नाही — पण सत्य स्वीकारून मिळवलेला न्याय, नक्कीच देऊ शकतो.
शेवटी, कृष्णाचा जन्म या भूमीवर झाला असो वा त्याच्या मंदिराचा पाडाव झाला असो — त्या घटनांचा स्मरण आपल्या समाजाने श्रद्धेने, पण शहाणपणाने करायला हवा. आणि हेच या क्षणाचं खरे मूल्य आहे — की इतिहास पुन्हा जिवंत झाला आहे, पण त्याला दिशा आपणच द्यायची आहे.
