बांगलादेशने १ जून २०२५ रोजी एक असा निर्णय घेतला ज्याने संपूर्ण देशाच्या सांस्कृतिक आणि राजकीय प्रवाहाला हलवून टाकलं. शेख मुजीबुर रहमान यांची प्रतिमा बांगलादेश चलनावरून हटवली गेली — जी गेल्या पाच दशकांपासून प्रत्येक नोटेवर होती. ही घटना केवळ चलन डिझाईनची गोष्ट नसून ती राष्ट्रीय ओळखीच्या पुनर्रचनेचा, राजकीय पद्धतीच्या परिवर्तनाचा आणि ऐतिहासिक स्मरणशक्तीच्या पुनर्लेखनाचा भाग आहे.
🏛️ १. शेख मुजीबुर रहमान आणि चलन वारसा
१९७१ मध्ये पाकिस्तानविरुद्ध लढून बांगलादेश स्वतंत्र झाला, आणि त्या स्वातंत्र्यलढ्याचे नेते म्हणजे शेख मुजीबुर रहमान, ज्यांना “बंगबंधू” – बंगालचा मित्र – या विशेष उपाधीने ओळखलं जातं. स्वातंत्र्यानंतर ते बांगलादेशचे पहिले पंतप्रधान, आणि नंतर राष्ट्रपती झाले.
१९९० नंतरच्या काळात, विशेषतः शेख हसीना (मुजीब यांची कन्या) यांच्या नेतृत्वाखालील आवामी लीग सरकारने त्यांच्या प्रतिमेला अधिकृत मान्यता दिली. त्यामुळे शेख मुजीबुर रहमान यांची प्रतिमा बांगलादेश चलनावरून हटवली जाणं हे ऐतिहासिकदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचं ठरतं.
🔄 २. २०२५ चे बदल: नव्या नोटांचे सांस्कृतिक डिझाईन
१ जून २०२५ रोजी बांगलादेश बँकेने ৳१०००, ৳५० आणि ৳२० या नव्या नोटा सादर केल्या. यामध्ये:
- शेख मुजीबुर रहमान यांची प्रतिमा बांगलादेश चलनावरून हटवली गेली आहे — पहिल्यांदाच.
- त्या ऐवजी आलेली आहेत सांस्कृतिक, ऐतिहासिक, आणि कलात्मक ठिकाणांची चित्रं:
- ৳१०००: राष्ट्रीय स्मारक (सावर) आणि संसद भवन.
- ৳५०: अहसान मंझील आणि झैनुल आबेदिन यांच्या कलाकृती.
- ৳२०: पारंपरिक ग्रामीण जीवनदृष्ये आणि हस्तकला.
या डिझाईनचा उद्देश म्हणजे — राजकीय व्यक्तींपेक्षा समावेशक सांस्कृतिक प्रतिनिधित्वाला स्थान देणं.
👥 ३. शेख हसीनाच्या युगाचा अस्त आणि चलन बदल
या बदलाचा थेट संबंध २०२४ मधील राजकीय उलथापालथीशी आहे:
- देशभरात महागाई, भ्रष्टाचार, आणि दडपशाहीविरोधात आंदोलनं पेटली.
- शेख हसीना यांना पदावरून हटवलं गेलं.
- त्यांच्या अनुपस्थितीत दडपशाहीतील जबाबदारीसाठी खटला दाखल झाला.
- आवामी लीग पक्षावर बंदी घालण्यात आली.
- नोबेल पुरस्कार विजेते मुहम्मद युनूस यांच्या नेतृत्वाखाली अंतरिम सरकार स्थापन झालं.
या सर्व घडामोडींमुळे शेख मुजीबुर रहमान यांची प्रतिमा बांगलादेश चलनावरून हटवली जाणं, ही राजकीय बदलाची सुस्पष्ट अभिव्यक्ती ठरली.
🎭 ४. वारसा की राजकीय शुद्धी?
सरकारने ही प्रक्रिया “वारशाकडे परत” म्हणत सादर केली, पण यामागे दोन वेगवेगळे दृष्टिकोन आहेत:
✅ सांस्कृतिक पुनर्स्थापन:
- सर्व बांगलादेशवासीयांना समर्पित प्रतिनिधित्व
- प्राचीन कलेचा आणि सांस्कृतिक वैविध्याचा गौरव
❌ राजकीय शुद्धीकरण:
- टीकाकार म्हणतात की ही व्यक्तिपूजेच्या विरुद्ध यंत्रणा आहे
- मूर्ती हटवणं, नावे बदलणं, अभ्यासक्रम बदलणं या क्रियांची मालिकाच या मागे आहे
या बदलाचं केंद्रबिंदू म्हणजे — शेख मुजीबुर रहमान यांची प्रतिमा बांगलादेश चलनावरून हटवली.
⚖️ ५. जुन्या व नव्या नोटांचा सहअस्तित्व
बांगलादेश बँकेनं सांगितलं की:
- जुन्या नोटा वैध राहतील, ज्या वर शेख मुजीबुर रहमान यांची प्रतिमा आहे.
- नवीन व जुन्या नोटा अर्थव्यवस्थेत काही वर्ष सहअस्तित्वात असतील.
🔍 ६. व्यक्तिपूजा: एक ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
- शेख हसीनाच्या कारकीर्दीत, मुजीब यांची प्रतिमा चलन, शाळा, मंत्रालय, पासपोर्ट इत्यादींवर छापली जात होती.
- २०२१ मध्ये शताब्दीनिमित्त होलोग्राफिक नोट सादर करण्यात आली होती.
- राजकीय आणि राष्ट्रीय प्रतीकांची सरमिसळ झाल्याची टीका होती.
अंतरिम सरकारचा उद्देश म्हणजे — शेख मुजीबुर रहमान यांची प्रतिमा बांगलादेश चलनावरून हटवून, एकतामूलक प्रतिकात्मकता निर्माण करणं.
📊 ७. जनतेची प्रतिक्रिया
या बदलावर जनमत दोन गटांत विभागलेलं आहे:
- समर्थक म्हणतात: हे एक नवीन सुरुवात आहे.
- विरोधक म्हणतात: मुजीब यांचा इतिहास नाकारण्याचा प्रयत्न आहे.
काही प्रावासी बांगलादेशीयांनी ऑनलाइन मोहीम सुरू केली आहे की — शेख मुजीबुर रहमान यांची प्रतिमा बांगलादेश चलनावर परत आणा.
🛡️ ८. सरकारची रणनीती
- हिंसामुक्त प्रतीकात्मक बदलांद्वारे एकता साधणं
- पश्चिम देशांमध्ये सकारात्मक संदेश पोहोचवणं
- वंशवर्चस्वी राजकारणाचा प्रभाव कमी करणं
🌏 ९. आंतरराष्ट्रीय प्रतिक्रिया
- भारतीय मीडियाकडून संयमित वृत्तांकन.
- पश्चिमी विश्लेषकांकडून लोकशाही पुनर्स्थापनेचा संकेत म्हणून पाहिलं जात आहे.
- काहींनी मुहम्मद युनूस आणि शेख हसीना यांच्यातील तणाव या निर्णयामागे कारणीभूत असल्याची शक्यता व्यक्त केली आहे.
✅ निष्कर्ष
शेख मुजीबुर रहमान यांची प्रतिमा बांगलादेश चलनावरून हटवली जाणं म्हणजे केवळ चलन डिझाईनचा प्रश्न नाही — हे राजकीय, सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक ओळखीतील खोलवर बदलाचं प्रतीक आहे.
यामध्ये:
- राजकीय व्यक्तिपूजेऐवजी सांस्कृतिक प्रतिनिधित्वाला मान्यता आहे.
- वंशपरंपरेतील सत्ताकेंद्रांचं निर्बलिकरण आहे.
- राष्ट्रीय प्रतीकांना राजकीय पक्षाच्या बाहेर नेण्याचा प्रयत्न आहे.
पण हा प्रवाह २०२६ च्या निवडणुकांनंतरही टिकून राहील का? की शेख मुजीबुर रहमान यांची प्रतिमा बांगलादेश चलनावर पुन्हा परतेल?
हे पुढील सरकारच्या धोरणावर अवलंबून असेल.
